คนเหล็ก สตาร์เทรค และแมทริกซ์: ว่าด้วย A.I. ในทางสังคม

ในมุมมองทางสังคมวัฒนธรรม เรามีแนวคิดเกี่ยวกับอนาคตของสังคม ว่ามนุษย์นั้นมองอนาคตผ่านการวิเคราะห์เทคโนโลยี ซึ่งไม่ใช่การวิจัยทางวิชาการที่เข้มข้น แต่ปรากฏออกมาในเชิงสัญลักษณ์ทางวัฒนธรรม ได้แก่ จินตนาการ วรรณกรรม และแผนยุทธศาสตร์ ผมชอบในเชิงวรรณกรรมที่สุดท้ายมันกลายเป็นเพลง หนัง ละคร ที่ทำให้เราเห็นภาพ "มุมมองต่ออนาคต" ได้ชัดขึ้น ไม่ใช่ "อนาคต" แต่เป็น "มุมมองต่ออนาคต" 

ตั้งแต่มนุษย์พัฒนาดิจิตัลคอมพิวเตอร์ เราก็มองงอนาคตหลากหลายรูปแบบ กลายเป็นหนังไซไฟ ลามไปถึงสงครามอวกาศ ตูมตาม เป็นจักรวาลใหญ่โต 

เส้นเรื่องหนึ่งที่ผมชอบมาก และด้วยสิ่งที่เรามีปัจจุบันพาเราเข้าใกล้เส้นเรื่องนี้ที่สุด คือ เรื่องของปัญญาประดิษฐ์ A.I. ยุคปี 2000 มีหนังชื่อดังมากมายที่สร้างเส้นเรื่องเกี่ยวกับโลกคอมพิวเตอร์ที่เชื่อมโยงกับโลกจริง หนังระดับตำนาน คือ The matrix ที่อธิบายว่าโลกที่เราเข้าใจ คือ "ข้อมูล" ชุดต่างที่มีอภิมหาซุปเปอร์คอมพิวเตอร์สร้างขึ้นเพื่อใช้หล่อเลี้ยงมนุษย์ให้อยู่ในฝัน เพื่อให้ร่างกายที่เป็นอินทรีย์สารผลิตพลังงานให้มัน มันจึงมีสถานะเป็นทั้งผู้ถูกมนุษย์สร้าง จนกลายเป็นผู้สร้างของมนุษย์ และโยนคำถามทางอภิปรัชญา (Meta Physics) ที่ถามกันมาตลอดประวัติศาสตร์ว่าโลกที่เราอยู่นี้ "จริง" หรือไม่ แล้วโลกที่เรารู้สึกได้ ใช้ชีวิตได้ และเข้าใจว่าจริงนั้น ไม่ใช่ความจริงหรือ? (โลกแมทริกซ์) เหมือนตัวละครในทีมนักปฏิวัติของมอเฟียซที่หักหลังทีมเพื่อขอกลับเข้าไปฝันอยู่ในแมทริกซ์ ในฐานะของผู้ที่ร่ำรวยและลืมทุกอย่างก่อนหน้าจะกลับเข้าไป ผมว่าตัวละครตัวนี้ มีความเป็นมนุษย์จริงๆ เหนือกว่าตัวละครอื่นๆ ของเรื่องเสียอีก 

The matrix เป็นเส้นเรื่องที่เติบโตมาพร้อมกับเหตุการณ์วิกฤต .com แม้มันเป็นวิกฤตแต่มันก็คือการบูมของเทคโนโลยีอินเทอร์เน็ตที่เข้ามาในชีวิตมนุษย์อย่างสมบูรณ์ นับแต่ปี 2000 - 2020 ที่เราต้องพูดถึง AI อีกแบบเพราะมันเป็นไปได้ 

เรื่องแมสๆ ที่น่าสนใจและพึ่งฉายไปไม่นาน คือ Star trek: Discovery ซีรีย์จาก Netflix ที่เอาเค้าโครงเดิมของ ST ในยุค 80 มาปัดฝุ่น ซีซั่นล่าสุดพูดถึง "ศูนย์ข้อมุล" หรือ "ศูนย์บัญชาการ" หรือ "Section 31" ที่เป็นสมองของกองบัญชาการสตาร์ฟลีทที่คอยมอบคำสั่ง วิเคราะห์ และประมวลผลข้อมูลให้กองยาน พูดง่ายๆ คือ ST พยายามแสดงให้เห็นความยากลำบากในการตัดสินใจของกัปตันเมื่อต้องเผชิญภารกิจที่ไม่มีทางรู้ว่าจะต้องทำอย่างไร? ตัดสินใจอย่างไร เราสนุกตรงนี้ แต่ซีซั่นนี้มอบคำถามใหญ่ๆ ให้เราอีกว่า "แล้วใครสั่งกัปตัน" 

ในสตาร์เทร็ค ดิสคัฟเวอรี่ ซีซั่นนี้ จึงมองว่า A.I. ที่ถูกคิดว่าเป็นตัวช่วยงานมนุษย์ (ท้องเรื่องมันก็มีมนุษย์ต่างดาวหลายเผ่ารวมเป็นสหพันธ์อ่ะนะ แต่เราต้องตีความว่าตัวละครเหล่านั้นคืออุปลักษณ์มนุษย์หลายชนชาติ) แต่เมื่อมันสามารถวิเคราะห์ผลจนตระกนักได้เองจนมนุษย์คิดตามไม่ทันและต้องพึ่งพามัน มันก็เท่ากับว่า มันไม่ได้มาแทนที่แรงงาน แต่มันมาแทนที่ "เจ้านาย" ของมนุษย์ 

เส้นเรื่องลักษณะที่ว่า A.I. จะกลายเป็นภัยต่อมนุษย์นั้นไม่ได้เพิ่งเกิดตั้งแต่ปี 2000 หรอกนะ เรียกได้ว่าตั้งแต่เรารู้จักอินเทอร์เน็ต คือ ยุค 1980 เนี่ย จักรกลและปัญญาประดิษฐ์เป็นตัวร้ายที่น่าจดจำมาตลอด พูดชื่อไปก็ต้องร้องอ๋อ The Terminator อย่างไรล่ะ 

ภายใต้ฉากบู๊แหลกและเหตุการณ์ย้อนเวลากันอลเวงของ "คนเหล็กอาโนว์" และ "จอน คอนเนอร์" คือ เหตุการณ์การ "ออนไลน์" ของโปรแกรมหรือ AI ที่ชื่อว่า SkyNet ซึ่งต่อมาไอ้โปรแกรมนี้มันออนไลน์มันก็ควบคุมเครื่องจักรทุกชิ้นบนโลกและจุดระเบิดนิวเคลียร์ทั่วโลกกลายเป็น "วันพิพากษา" เนื่องจากบริบทของโลกตอนนั้น คือ คนกลัวสงครามนิวเคลียร์กัน และโลกก็กำลังเข้าสู่ยุคดิจิตัล แถมมีการพัฒนาอินเทอร์เน็ตอีก พล็อตนี้จึงไม่ล้าสมัยถ้าจะใช้อธิบายในปัจจุบัน 

กล่าวโดยสรุป คือ เราอยู่กับคำว่า A.I. มา สี่สิบกว่าปีแล้ว และด้วยบริบทแต่ละยุคเราถ่ายทอดมุมมองที่เรามีต่อเทคโนโลยีนี้ผ่านวรรณกรรมและภาพยนต์ ขณะเดียวกันภาพยนตร์ก็ถ่ายทอดมุมมองที่มีต่อ A.I. กลับมายังมนุษย์ มนุษย์ยังคงมีมุมมองด้านลบต่อเอไอ ซึ่งมันจะเป็นตัวร้ายของสังคมและวิถีชีวิต อย่างผมก็มองว่า A.I มันจะไม่ได้มาแย่งงานของพวกคุณหรอกนะ แต่มันจะมาแย่งงาน "เจ้านาย" ของคุณ อย่างไรก็ตามเมื่อมองในขั้วตรงข้าม A.I ก็ได้พัฒนาคุณภาพชีวิตและเทคโนโลยีตระการตาแก่มนุษย์ ซึ่งทั้งสองขั้วนี้จะฟัดเหวี่ยงกันไปตลอด เพื่อทำให้เราทบทวนและวิภาษณ์ (Dialectic) กับตัวเองเสมอว่าท่ามกลางการเปลี่ยนแปลงที่บ้าคลั่งนี้ "มนุษย์คืออะไร" เมื่อมองในเชิง meta physic 

และในเชิง Ethics คำถามสำคัญของเรายังคงเป็น 

"ชีวิตควรเป็นอย่างไร?" 

และนั่นยังคงเป็นคำถามที่เราแสวงหาคำตอบแต่แต่เริ่มสร้างอารยธรรมกว่าห้าพันปี